2. เพื่ออํานวยความสะดวกในการคมนาคมขนส่ง การค้าขาย และการเพิ่มพูนรายได้ให้แก่รัฐ การขุดคลองแสนแสบใน พ.ศ. 2380 แม้ว่าจุดประสงค์หลักอยู่ที่การใช้เป็นเส้นทางยุทธศาสตร์ แต่การได้ประโยชน์จากการขยายขอบเขตการค้าขายภายในประเทศให้กว้างขวางขึ้น โดยอาศัยคลองแสนแสบเป็นหนทางความเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจของไทย คลองแสนแสบซึ่งปลายคลองอยู่ที่ ตำบลบางขนาก อำเภอบางน้ำเปรี้ยว จังหวัดฉะเชิงเทรา จึงน่าจะเป็นเส้นทางคมนาคมและขนส่งผลผลิตทางการเกษตร คือข้าวและน้ำตาล มายังพระนครและช่วยให้การคมนาคมระหว่างพระนครกับฉะเชิงเทราเป็นไปด้วยความสะดวกรวดเร็วมากขึ้น นอกจากนี้การขุดคลองแสนแสบยังเป็นการเปิดพื้นที่สองฝั่งคลองให้เป็นที่นาสำหรับปลูกข้าวได้เพิ่มมากขึ้น เป็นเส้นทางคมนาคมภายในที่พ่อค้านําสินค้าไปขายยังชุมชนหรือหมู่บ้านที่อาศัยตามแนวคลอง สินค้าส่วนใหญ่มาจากเรือสินค้าของต่างชาติหรือเข้ามากับเรือสำเภาของไทยเอง เช่น ผ้าลาย ผ้าแพรจีน ผ้าฝ้าย เครื่องแก้ว เครื่องกระเบื้อง เครื่องลายคราม เครื่องเหล็ก หมึกจีน ยาเส้น แว่นตา ตะปู สบู่ แป้งสาลีเป็นต้น เมื่อคลองแสนแสบกลายเป็นเส้นทางขนส่งสินค้าจากแหล่งผลิตทางด้านตะวันออกมายังพระนคร รัฐจึงตั้งด่านภาษีไว้ตามรายทางเพื่อเรียกเก็บภาษีสินค้า เช่น ด่านภาษีที่วัดภาษีซึ่งปัจจุบัน ตั้งอยู่ที่แขวงคลองตัน เขตพระโขนง ริมคลองแสนแสบ ผลพลอยได้จากการขุดคลองแสนแสบคือเกิดการขยายตัวของชุมชนที่เข้ามาตั้งหลักแหล่งตามริมคลองแสนแสบ เช่น ชุมชนมุสลิมเชื้อสายมลายู ที่ถูกกวาดต้อนมาจากดินแดนภาคใต้ในสมัยต้นรัตนโกสินทร์และเข้ามาตั้งหลักแหล่งที่สี่แยกบ้านแขก ทุ่งครุ บางคอแหลม มหานาค พระโขนง คลองตัน มีนบุรี หนองจอก บ้านอู่ สามแยกท่าไข่ ปากลัด นครนายก ฉะเชิงเทรา เพชรบุรี และอยุธยา ชุมชนมุสลิมเชื้อสายจาม – เขมร ที่เข้ามารับราชการเป็นทหารอาสาตั้งแต่สมัยอยุธยาและได้รับพระมหากรุณาธิคุณให้ตั้งบ้านเรือนนอกเขตพระนครตรงบริเวณที่เป็นคลองแสนแสบใต้หรือบริเวณเจริญผล ในปัจจุบันชุมชนมุสลิมจากชวาที่กระจายอยู่ทั่วไปรวมทั้งในบริเวณทุ่งแสนแสบด้วย นอกจากนี้มีชุมชนชาวลาว แถบเมืองมีนบุรีและฉะเชิงเทรา ชุมชนชาวมอญที่เมืองมีนบุรี หนองจอก และชุมชนชาวจีน ซึ่งมีอยู่ทั่วไปตั้งแต่หัวหมากเรื่อยมาจนถึงบางขนาก ชุมชนเหล่านี้โดยมากจะมีอาชีพเป็นชาวนาและปลูกพืชผลทางการเกษตร

พัฒนาการของคลองแสนแสบกับวัฒนธรรมที่เปลี่ยนแปลง         

         ภายหลังการขุดคลองแสนแสบใน พ.ศ. 2380 คลองนี้มีพัฒนาการมาโดยตลอดทั้งในเรื่องของการใช้ประโยชน์และการใช้พื้นที่ริมฝั่งคลองจากที่เคยรกร้างเป็นส่วนใหญ่ก็กลับมามีผู้คนอาศัยทำการเพาะปลูกข้าวและพืชผลทางการเกษตรซึ่งเป็นที่ต้องการของรัฐและประชาชน เมื่อพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ขุดคลองแสนแสบนั้น บริเวณแถบนี้ยังคงเป็นท้องทุ่งที่มีอาณาเขตกว้างขวางและรกร้างว่างเปล่ามาก่อนเช่นเดียวกับทุ่งบางกะปิ ทุ่งวัวลำพองและทุ่งสามเสน เมื่อมีการทำสนธิสัญญาเบอร์นี่ พ.ศ. 2369 ข้าวเป็นสินค้าออกที่สำคัญทำให้รัฐต้องขยายพื้นที่เพาะปลูกให้มากขึ้น ขณะเดียวกันก็ต้องเพิ่มแรงงานหรือกําลังคนในการผลิตด้วย กําลังคนที่ว่านี้โดยส่วนใหญ่คือเชลยที่ถูกกวาดต้อนภายหลังศึกสงคราม เชลยส่วนหนึ่งได้รับพระมหากรุณาธิคุณ โปรดเกล้าฯ ให้ตั้งหลักแหล่งบริเวณริมคลองแสนแสบที่ขุดขึ้นใหม่ซึ่งยังรกร้างว่างเปล่าอยู่มากและให้ทำนาเพื่อเพิ่มผลผลิตให้แก่รัฐ นอกจากนี้ยังมีเชลยที่เป็นแขกมุสลิมที่ถูกกวาดต้อนเข้ามาในสมัยรัชกาลที่ 1 และรัชกาลที่ 2 เมื่อครั้งกองทัพไทยยกทัพลงไปปราบกบฏที่เมืองไทรบุรีและปัตตานีด้วย และได้รับพระมหากรุณาธิคุณ โปรดเกล้าฯให้ตั้งหลักแหล่งที่บริเวณประตูน้ำ มีนบุรี หนองจอก พระโขนง คลองตัน มหานาค ซึ่งอยู่ในท้องทุ่งแสนแสบรวมไปถึงเมือง ฉะเชิงเทราที่ปลายทางของคลองอีกด้วย๑๓ เชลยจากเมืองไทรบุรีกลันตัน รัฐเคดะ และปินังได้ตั้งบ้านเรือนที่ตำบลทรายกองดิน เมืองมีนบุรี ในเวลานั้นการขุดคลอง แสนแสบยังดำเนินอยู่ รัฐจึงได้แรงงานเชลยเหล่านี้ในการขุดคลองร่วมกับแรงงานจ้าง ชาวจีน แขกจามที่เข้ามาเป็นทหารอาสา แรงงานเหล่านี้ได้ขอพระบรมราชานุญาต ตั้งบ้านเรือนตามแนวคลองปัจจุบันคือ บริเวณเจริญผลหรือที่รู้จักกันว่า “บ้านครัว”

          เมื่อการขุดคลองแสนแสบเสร็จเรียบร้อยแล้ว พื้นที่บริเวณนี้ได้กลายเป็นแหล่งปลูกข้าวที่สำคัญและเริ่มมีราษฎรเข้าไปตั้งหลักแหล่งเพื่อเพาะปลูก พื้นที่นาบริเวณริมคลองแสนแสบกว้างไกลไปจนถึงบางขนากซึ่งเป็นตำบลหนึ่งในอำเภอบางน้ำเปรี้ยว เมืองฉะเชิงเทราและเป็นส่วนปลายของคลองแสนแสบ

          ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้มีการออกพระราชบัญญัติที่เรียกว่าประกาศขุดคลอง กำหนดว่าราษฎรที่ต้องการพื้นที่ทำนาต้องออกเงินช่วยค่าขุดคลอง ส่วนผู้ที่ยากจนให้ออกแรงช่วยแทน หากราษฎรคนใดปล่อยให้พื้นที่ที่จับจองนั้นว่างเปล่าเป็นเวลา 5 ปีรัฐมีสิทธิเรียกที่ดินนั้นคืน ขณะเดียวกันก็งดเว้นภาษีที่นาและอากรสมพัตสรให้เป็นเวลา 3 ปี สำหรับผู้บุกเบิกจับจอง ต่อมาใน พ.ศ. 2444 รัฐเริ่มออกโฉนดที่ดินเป็นการให้กรรมสิทธิ์แก่ผู้เป็นเจ้าของอย่างถาวร ไม่ว่าจะทำประโยชน์หรือไม่ก็ตาม

          การขุดคลองนี้มีทั้งที่รัฐดำเนินการเองทั้งหมดและที่รัฐกับราษฎรร่วมกันออกเงินจ้างชาวจีนขุด แต่โดยเหตุที่ผู้ขุดคลองจะได้กรรมสิทธิ์ในที่ดินสองฝั่งคลอง เพื่อใช้เพาะปลูกหรือขายต่อแล้วแต่ความเหมาะสมจากนโยบายการส่งเสริมการปลูกข้าวดังกล่าวทำให้มีผู้คนอพยพเข้าไปตั้งบ้านเรือนตามริมคลองแสนแสบมากขึ้น ขณะเดียวกันก็มีผู้ใช้คลองแสนแสบเป็นเส้นทางคมนาคมขนส่งและค้าขายมากขึ้นตามไปด้วย

          ปัจจุบันคลองแสนแสบอาจแบ่งได้เป็น 2 ช่วง คือ คลองแสนแสบใต้ เริ่มจากคลองมหานาค ผ่านวัดพระยายัง บ้านครัว หัวหมาก และคลองแสนแสบเหนือ เริ่มจากหัวหมาก คลองตัน บางขนาก ไปออกแม่น้ำบางปะกง รวมเป็นเส้นทางทั้งสิ้น 73.8 กิโลเมตร ความเป็นมาของคลองแสนแสบที่ผ่านกาลเวลามากว่า 100 ปี แสดงให้เห็นความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นกับชีวิตของชุมชนริมฝั่งคลองได้อย่างต่อเนื่อง ความเปลี่ยนแปลงนั้นเป็นไปตามกระแสสังคมและสภาพแวดล้อมที่ส่งผลให้วิถีการดำรงชีวิต คุณภาพชีวิตของคนที่อาศัยตามแนวคลองแสนแสบมีความเปลี่ยนแปลงตามไปด้วย

เรียบเรียงโดย

ส่วนงานบริหารหอจดหมายเหตุและศูนย์ศิลปกรรมแห่งประเทศไทย สถาบันวัฒนธรรมและศิลปะ มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ

เอกสารอ้างอิง

         ข่าวสดออนไลน์. 2559.  คลองแสนแสบมีมาตั้งแต่เมื่อไหร่. เผยแพร่ผ่านทางเว็บไซต์ เผยแพร่เมื่อ 10 ตุลาคม 2559.  เผยแพร่ผ่านทาง https://www.khaosod.co.th/lifestyle/news_44179

         ศิลปวัฒนธรรม.  2567.  คลอง “แสนแสบ” ชื่อนี้มาจากไหน หรือจะมาจากยุง?. เผยแพร่ผ่านทางเว็บไซต์ เผยแพร่เมื่อ 30 มีนาคม 2567. เผยแพร่ผ่านทาง https://www.silpa-mag.com/culture/article_14358